Hukukun Kişi Bakımından Uygulanması

27.07.2022 / Eğitim / Genel

Hukuk kuralları kişi bakımından uygulandığında, eşitlik ve mülkilik ilkelerinin bir sonucu olarak ülkede bulunan herkes için geçerlidir.

Ancak bu kurala gerek Anayasa gerek uluslararası anlaşmalar gerekse de kanunlarla çeşitli istisnalar getirilmiştir. Bunlardan en önemlileri, Cumhurbaşkanının sorumsuzluğu, milletvekili sorumsuzluğu, milletvekili dokunulmazlığı ve diplomat kişilere yönelik bağışıklık öngören kurallardır.

Cumhurbaşkanı

Ceza kanunlarının ayırım gözetilmeksizin herkese uygulanması kuralının ilk istisnası Cumhurbaşkanı’dır. Cumhurbaşkanı’nın işleyebileceği suçlar, şahsi suçlar ve görev suçları olmak üzere ikiye ayrılır. Cumhurbaşkanı’nın gerek şahsi gerek görev suçlarından sorumluluğu Anayasa m.105’de düzenlenmiştir.

Buna göre, Cumhurbaşkanı’nın bir suç işlediği iddiasının varlığı hâlinde Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının salt çoğunluğunun vereceği önergeyle soruşturma açılabilir. Önerge üzerine soruşturma açılmasına karar verilebilmesi için, Meclis üye tamsayısının beşte üçünün gizli oyu gerekir. Soruşturma açılması hâlinde soruşturma, on beş kişilik bir komisyon tarafından yapılır. Komisyon tarafından soruşturma sonucunda hazırlanan rapor Genel Kurul’da görüşülür. Görüşme sonunda Cumhurbaşkanı’nın yargılanabilmesi için, TBMM’nin, üye tamsayısının üçte ikisinin gizli oyuyla Yüce Divan’a sevk kararı alması gerekir.

Yüce Divan yargılaması Anayasa Mahkemesi tarafından yapılır ve üç ay içinde tamamlanır. Yargılama bu sürede tamamlanamazsa üç aylık ek süre verilir. Yargılamanın bu süre içerisinde bitirilmesi zorunludur. Yüce Divan’da seçilmeye engel bir suçtan mahkûm edilen Cumhurbaşkanı’nın görevi sona erer. Cumhurbaşkanı, görevde bulunduğu süre içerisinde işlediği iddia edilen suçlardan, görevi bittikten sonra da bu maddede öngörülen usule göre yargılanır.

Cumhurbaşkanı için öngörülen dokunulmazlık usulünün benzeri, Anayasa m.106’da, sadece görevleri sırasında işledikleri suçlarla sınırlı olarak, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar için de öngörülmüştür.

Yasama Dokunulmazlığı

Anayasa m.83’de düzenlenen yasama dokunulmazlığı, milletvekiline, işlediği iddia edilen suçlardan yargılanması konusunda görev süresiyle sınırlı, geçici bir bağışıklık sağlar. Dokunulmazlık, milletvekili hakkında dört ceza usul ve bir ceza infaz işleminin yapılmasına engel olur. Buna göre bir milletvekili meclis kararı olmaksızın: Yakalanamaz ve gözaltına alınamaz, sorguya çekilemez, tutuklanamaz, yargılanamaz, milletvekili seçilmeden önce veya sonra verilmiş olan ceza hükmünün infazı, milletvekili sıfatının sona ermesine kadar ertelenir. Bunların dışında kalan muhakeme işlemleri ise yapılabilir. Örneğin, evlerinde arama yapılabilir, tanık olarak dinlenebilirler, haklarındaki hazırlık soruşturması yürütülebilir, dava açılabilir.

Dokunulmazlığın başlama ve bitiş anı

Dokunulmazlık, il seçim kurulundan o kişinin milletvekili seçildiğini tasdik eden mazbatanın alınmasıyla başlar. Milletvekili sıfatının herhangi bir sebeple sona ermesiyle birlikte biter.

Dokunulmazlığın istisnaları

• Bir milletvekili suçüstü hâlinde yakalandığı ağır ceza mahkemesinin görevine giren bir suça ilişkin olarak dokunulmazlıktan yararlanamaz.
• Bir milletvekili, seçimden önce soruşturulmasına başlanılmış olması kaydıyla, Anayasa m.14 kapsamına giren suçlara ilişkin olarak dokunulmazlıktan yararlanamaz.

Dokunulmazlığın kaldırılması

Dokunulmazlık geçici nitelikle olduğundan, kişinin milletvekilliği görev süresinin sona ermesi veya istifası ile birlikte kalkar. Ayrıca milletvekili görevinin devamı sırasında da dokunulmazlığın kaldırılması mümkündür.

Buna göre dokunulmazlığın kaldırılması için gerekli talep, fezlekeyle TBMM Başkanlığı’na gönderilir, Meclis Başkanı talebi, Anayasa ve Adalet Komisyonlarının üyelerinden oluşan karma komisyona havale eder. Bu Komisyon ya dokunulmazlığın kaldırılmasına ya da kovuşturmanın milletvekilliği sıfatının sona ermesine kadar ertelenmesine karar verir.

Komisyonun kararı erteleme yönünde olursa bu karar Meclis Genel Kurulu’nda okunur. On gün içinde yazılı olarak itiraz edilmeyen karar kesinleşir. İtiraz olursa Genel Kurul’da görüşme açılır. Komisyonun görüşmeleri sırasında ilgili milletvekili bizzat kendisi veya kendisini temsil eden bir başka milletvekili aracılığıyla Komisyon veya Genel Kurul’da savunma yapabilir

Yargı yolu

Meclis Genel Kurul’unda dokunulmazlığın kaldırılmasına karar verilirse ilgili milletvekili veya herhangi bir başka milletvekili, Anayasa ve içtüzük hükümlerine aykırılık iddiasıyla bir hafta içerisinde AYM’ye başvurarak dokunulmazlığın kaldırılması yönündeki meclis kararının iptalini isteyebilir.

Milletvekili dokunulmazlığının kaldırılmasının sonuçları

Bir milletvekilinin dokunulmazlığı sadece ilgili suç isnadı ve dava açısından kaldırılabilir. Dokunulmazlığın genel ve sürekli biçimde kaldırılması mümkün değildir. Dokunulmazlığın kaldırılmasından sonra milletvekili hakkında, dokunulmazlığının kaldırıldığı suç veya suçlara ilişkin her türlü muhakeme işlemi yapılabilir. Ancak dokunulmazlık infaz açısından kaldırılamaz. Bir milletvekili hakkında milletvekilliği devam ederken mahkûmiyet kararı verilirse, verilen bu karar ancak milletvekilliği görevinin sona ermesi ya da milletvekilliğinin düşmesinden sonra infaz edilebilir.

Milletvekili Sorumsuzluğu

Milletvekili sorumsuzluğu (mutlak dokunulmazlık), milletvekillerinin; meclis çalışmalarındaki oy, söz ve düşüncelerinden dolayı cezai sorumluluklarının bulunmamasını ifade eder. Dokunulmazlığın bu türü milletvekilleri açısından bir şahsi cezasızlık sebebi oluşturur ve geçici yasama dokunulmazlığının aksine belli bir süre için geçerli yargı bağışıklığı değil, mutlak/istisnasız/sürekli bir cezai sorumsuzluk sağlar.

Milletvekillerine bu nitelikte bir sorumsuzluğun tanınmasının nedeni, milletin temsilcisi olan vekillerin yasama çalışmalarına özgürce katılmasını, çalışmalar sırasında kendilerini herhangi bir ceza baskısı altında hissetmeden görüşlerini serbestçe ifade etme imkânını sağlamasıdır. Milletvekili sorumsuzluğunun mutlak niteliğinin bir sonucu olarak milletvekilinin sorumsuzluktan vazgeçmesi mümkün olmadığı gibi, sorumsuzluğun meclis kararı ile kaldırılması da söz konusu olamaz.

Milletvekili sorumsuzluğu sadece ceza hukuku alanında geçerli bir şahsi cezasızlık sebebi oluşturur. Milletvekili sorumsuzluğu fiilin hukuka aykırılık- suç vasfını ortadan kaldıran bir hukuka uygunluk sebebi olmadığından, hukuki - tazminat yükümlülüklerini ortadan kaldırmaz.

Diplomatik Dokunulmazlık

Hukuk kurallarının kişi bakımından uygulanmasında istisna teşkil eden durumlardan birisi de diplomatik dokunulmazlıktır. Diplomasi ajanlarının sahip olduğu diplomatik dokunulmazlık konusu 1961 tarihli Viyana Sözleşmesi ile düzenlenmiştir. Sözleşmeye göre dokunulmazlıktan yararlanacak olanlar; misyon şefleri (büyükelçi, elçi, orta elçi, maslahatgüzar), diplomatik personel (müsteşar ve ateşeler) ve bunlarla birlikte görev yapan teknik personel (hukuk müşaviri, doktor, kançılarya memurları vs.) dir. Bunların eşleri, çocukları ve birlikte oturdukları anne ve babaları da yargı bağışıklığı kapsamındadır.

Konsoloslar ise devleti temsil yetkileri olmadığı için 1961 tarihli Viyana Sözleşmesi kapsamında değildirler ve diplomatik dokunulmazlıktan yararlanamazlar. Konsolosluk memurlarının durumu 1963 tarihli Viyana Sözleşmesi ile düzenlenmiştir. Sözleşme konsolosluk memurlarının gözaltına alınmaları veya tutuklanmalarını ağır suç işlemiş olma hâliyle sınırlandırmıştır. Dolayısıyla konsoloslar ve çalışanlarına yönelik sınırlı bir muafiyet söz konusudur. Ancak devletler kendi aralarında yaptıkları ikili anlaşmalar ile konsoloslara daha geniş yargı muafiyeti sağlamaktadırlar. Yabancı ülkeyi ziyaret eden devlet başkanları, dışişleri bakanları, BM daimî temsilcileri, Adalet Divanı üyeleri ve bir devleti temsilen resmî konferanslara katılan delegeler de diplomatik dokunulmazlıktan yararlanırlar.

Dokunulmazlığın kapsamı

Diplomatik dokunulmazlıktan yararlananlar:

• Bulundukları ülke tarafından yargılanamaz, cezalandırılamaz, gözaltına alınamaz, tutuklanamaz ve tanık olarak mahkemeye çağrılamazlar. Ancak isterlerse kendileri tanıklık yapabilirler.
• Konutları ve elçilik binaları da dokunulmazlığa sahip olduğundan, aranamaz.
• Malları hakkında müsadere kararı verilemez.
• Haberleşme dokunulmazlığına sahip olduklarından kendi hükümetleriyle olan haberleşmelerine müdahale edilemez.
• Arşiv dokunulmazlığı nedeniyle, resmî yazışmalarına bakılamaz, diplomatik çantaları açılamaz, diplomatik kuryelerin taşıdığı postalara dokunulamaz.
• Diplomat kişiler, yargı bağışıklığı dışında, vergi ve gümrük bağışıklığına/muafiyetine de sahiptirler

Ayrıca Bakınız

• Hukukun Yer Bakımından Uygulanması
• Hukukun Zaman Bakımından Uygulanması