Saya Malzemeleri: Deriler

02.05.2024 / Genel

Günümüzden binlerce yıl öncesi insanoğlu avladığı hayvanların derisini ayağına sararak ilk ayak giysisini yani ayakkabıyı yapmıştır.

O zamandan günümüze değin deri, ayakkabı yapımında kullanılan en temel malzeme olmuştur. Sentetik malzemelerin hızla geliştirildiği bugünlerde bile doğal deriler ayakkabı üretimi için vazgeçilmez olma özelliğini korumaktadır.

Ham Deri

Deri üretiminin en temel hammaddesi, çeşitli hayvanların yüzülmesiyle elde edilen ham derilerdir. Ham derilerin özellikleri soyuldukları hayvanın türüne göre değişse de temel kimyasal yapıları aynıdır. Ham derilerin yapısını incelemeye geçmeden hemen belirtelim ki ham deriler doğrudan doğruya kullanılamazlar. Bir takım işlemlerden geçirilip mamul deri haline getirilmeleri gereklidir.

Ham derinin yapısı

Ham derinin kimyasal yapısı incelendiğinde büyük bir kısmının su ve proteinlerden oluştuğu görülecektir. Ham derinin yapısını oluşturan maddeler ve yapıdaki yüzde miktarları aşağıdaki gibidir.

Su %64

Protein %33

Yağ %2

Mineral, tuz %0,5

Diğer mad %0,5

Ham derilerin kesitleri incelendiğinde ise fizyolojik görev ve kimyasal yapı olarak farklı yapıda üç tabaka görülecektir.

Üstteki şekilde görüldüğü gibi bu üç tabakadan en üstte olanına epidermis adı verilmektedir. Üst deri olarak da adlandırılabilen bu kısım deride en üst tabakayı oluşturur ve toplam deri kalınlığının % 1–2’sini oluşturur. Üst üste çok sayıda epitel hücrelerinden oluşan tabakalardan meydana gelir. Bu tabakalar öz deriden uzaklaştıkça tırnaksı yapıya dönüşür ve canlı hayvan vücudunu dış etkilere karşı korur.

İkinci tabaka ise öz deri olarak da adlandırılan corium bölgesidir. Bu bölge deri üretiminde en önemli tabakadır. Toplam deri kalınlığının % 85’ini oluşturur. Burada birbiri ile iç içe geçen ve ince bağlarla bağlanmış protein liflerinden oluşmuş bağ doku hücreleri vardır. Öz deri tabakasında bulunan protein türü kollagendir. Öz derideki bütün lif ve fibriller kollagenden meydana gelmiştir.

Öz deri kendi içinde de üç ayrı tabakadan meydana gelmektedir. Bunlar; sırça tabaka, papiller tabaka, retükular tabakadır. Bu tabakalardan sırça tabakaya adını veren ve sırça (Cilt) kelimesini sık sık duyacaksınız. Bu yüzden bu tabaka üzerinde biraz daha detaylı olarak duralım. Tabaklama işlemi sırasında üst deri uzaklaştırıldıktan sonra ortaya çıkan ve dericilikte sırça adı verilen tabakadır.

Bu tabaka deriye görünümünü verdiği için deri kalitesi açısından özel bir öneme sahiptir. Sırça tabakası için tipik olan özellik, kıl yataklarının burada meydana getirdiği gözeneklerdir. Sırça tabakası kollagenlerden meydana gelmiştir, yapı olarak yeterince sağlam olduğu için bu tabakada elastik bağ dokusu bulunmaz. Sırça tabakasındaki lifçikler çok ince ve doku çok sık olduğu için diğer tabakalara oranla kimyasal etkilere karşı daha dayanıklıdırlar. Sırça tabakasının sık dokulu oluşu nedeniyle esnemesi azdır. Hayvan cinsine göre kılların deride dizilimi nedeniyle sırça özel bir görünüm alır. Bu görünümden derinin hangi cins hayvana ait olduğu tespit edilebilir.

Üçüncü ve son tabaka ise alt deri kısmıdır. Alt deri kas dokusu yardımı ile öz deri ve et tabakasını birbirine bağlar. Alt deri sepileme yönünden önemsizdir ve etleme (kavaleto) ile deriden uzaklaştırılır.

Ham Derinin Yapısını ve Kalitesini Etkileyen Faktörler

Ham derinin yapısı zaman zaman aynı hayvan cinsinde bile farklılıklar gösterebilmektedir. Bu farklılıklar kendini mamul deri üzerinde de belli etmektedir. Ham derileri birbirinden farklı kılan faktörler şunlardır:

• Hayvanın ırkı
• Hayvanın yaşı
• Hayvanın cinsiyeti
• Hayvanın beslenme ve bakım koşulları
• Hayvanın yaşadığı iklim koşulları
• Hayvanın yaşantısı boyunca geçirdiği hastalıklar
• Ham derilerde görülen hatalar

Hayvanın gerek yaşantısı sırasında gerekse de kesildikten sonra ham derinin yüzülmesi ve işleneceği yere gelene kadar olan hatalar mamul derinin üzerinde de görülmekte ve mamul derinin kalitesini düşürmektedir. Bu hataların en temel olanları şunlardır;

• Dikenli tel ve çalı sıyrıkları
• Boynuz, sopa vb darbelerin izleri
• Ateş damgası izleri
• Kırkım hataları
• Dışkı ve idrardan kaynaklanan zararlar
• Parazitlerin oluşturduğu hatalar (nokra, kene, uyuz, bit)
• Hastalık izleri
• Yüzüm hataları (ispire)
• Konservasyon hataları (hamlama, tuz lekeleri)

Mamul deri üretimi

Hayvandan soyulan ham deri, yukarda da gördüğümüz gibi büyük oranda su ve proteinlerden oluşmaktadır, bu hâliyle kullanılması imkânsızdır. Çünkü ham deri hayvandan soyulduktan sonra canlılığını kaybedecek, yapısındaki su buharlaşıp kaybolacak ve protein yapı kokuşarak çürümeye başlayacaktır. İşte bu sebeplerden dolayı, ham derilerin bir dizi işlemlerden geçirilerek mamul deri haline dönüştürülmesi zorunludur. Bu işlemlere genel olarak tabaklama işlemleri bu işlemlerin yapıldığı tesislere ise tabakhane denmektedir. Eski dilde ise bu işlemlere sepileme ve debagat işlemleri adı verilmekte idi. Teknik olarak tabaklama işlemi; bakteri faaliyetlerine son derece açık olan deri proteinine, mineral, bitkisel veya sentetik kimyasallar yardımı ile kokuşmadan ve bozulmadan kullanılabilecek esnek bir yapı kazandırılması işlemidir.

Deriler konusuna başladığımızda da belirttiğimiz gibi, günümüzden binlerce yıl önceleri insanoğlu avladığı hayvanların derilerini giysi olarak kullanmıştır. Ancak zamanla kuruyup sertleşen ve kırılan bu deri malzemeyi terbiye etmenin yollarını aramak bir zorunluluk olmuştur. İlk önceleri duman ile veya çiğneyerek işlenmeye çalışılan ham deriler daha sonra ağaç yapraklarının tabaklayıcı etkisinin fark edilmesi ile bitkisel maddeler ile daha kullanışlı mamul deri haline getirilmiştir. Çeşitli bitkilerin tabaklayıcı özelliklerinden faydalanılarak bitkisel tabaklama yöntemi geliştirilerek deri üretimi gerçekleştirilmiştir. Maalesef deri üretimi zaman içinde hızlı bir gelişme gösterememiş ve bir sanayii olamamıştır.

19.yüzyılın sonlarına değin üretim ilkel koşullarda kuyularda yapılmıştır. Kuyularda bitkisel tanenlerle yapılan üretim hem çok uzun sürüyor hem de üretim miktarı az oluyordu.

19. yüzyılın sonlarından itibaren kimya sanayindeki gelişmelerle mineral tabaklama yöntemleri geliştirilmiş ve de deri üretimi çok değişmiştir. Kuyularda tabaklamanın yerine bugün de hâlâ kullanılmakta olan dolapların kullanıldığı modern tabakhanelerde üretime geçilmiştir. Resim 1.2’de dolaplarda deri üretiminin yapıldığı bir tabakhane görülmektedir.

Kullanılan tabaklama maddeleri değişse de genel olarak deri üretimi işlemi kısaca şu şekilde gerçekleşmektedir; ham misina şeklindeki büyük dolaplara alınıp önce ıslatma-yumuşatma işlemi ile ham deri üzerindeki salamura katkı maddeleri, kan, dışkı gibi pisliklerden arındırılır ve hayvandan yüzüldüğü andaki su miktarı tekrar kazandırılır.

Daha sonra kireçlik-kıl giderme denilen işlem ile üst deri ve buna ait olan kıllar, deri üretiminde faydalı olmayan şekilsiz proteinler uzaklaştırılır ve deri lif dokusu tabaklamaya hazırlanır. Bu işlemden sonra deri yapısında kalan kireç ve kimyasal artıkları giderilir ve sama adı verilen işlem ile protein parçalayıcı özelliği olan enzimler ile deri lif dokusunun açılması artırılır ve deri tabaklamaya tam anlamıyla hazır hâle getirilir. Bu aşamada kullanılan tabaklama yöntemine göre tabaklayıcı maddeler deriye verilir ve deri yapısına bağlanması sağlanır.

Tabaklama gerçekleştikten sonra bir süre bekletilen deriler mekanik işlemler denilen işlemlere tabii tutulurlar. Önce sıkma silindirlerinden geçirilip yapıdaki su uzaklaştırılır ardından deriler yarma işlemi ile katlara ayrılır ve tıraşlama işlemi ile deri kalınlığı istenilen ölçüye getirilir.

Mekanik işlemlerden sonra deriler yeniden dolaplara alınır ve retenaj yani "tekrar tabaklama" anlamına gelen işlem ile deriye tabaklama maddeleri verilerek istenen özellikler kazandırılır. Sonra derinin yüzeyi ve kesiti, dolap içerisinde boyar maddelerle boyanır. Bu boya derinin içerisine nüfuz ettiği ve bağlandığı için deriden ayrılamayacaktır. Boyanan deriler dolaptan alınıp yine mekaniksel bazı işlemler ile yapıdaki su uzaklaştırılıp derilerin kuruması sağlanır.

Kuruyan derilere bitirme işlemleri de diyebileceğimiz finisaj işlemler uygulanır. Bu işlemin amacı tabaklanmış derilere kullanım amaçlarına uygun olarak, görünüm ve dayanıklılık kazandırmaktır. İstenen deri özelliğine göre deriler boyanır, gerekiyorsa cilt baskı yapılır ve mamul deri elde edilmiş olur.

Tabaklama işlemini anlatırken kullanılan tabaklama yönteminden bahsetmiştik kullanılan tabaklayıcı maddelere göre tabaklama yöntemlerini şöyle sıralayabiliriz:

• Mineral tabaklama
• Bitkisel tabaklama
• Sentetik tabaklama
• Yağ ile tabaklama
• Kombine tabaklama

Bu yöntemler içinde günümüzde en çok kullanılanı mineral tabaklamadır. Bu yöntemde en çok krom tuzları tabaklama maddesi olarak kullanılmaktadır.

Mamul Deri Tipleri

Mamul deri tiplerini incelemeden önce derileri ait oldukları hayvanlara göre gruplara ayırmak gerekir. Büyükbaş hayvanlar dediğimiz; sığır, dana, manda gibi hayvanların derileri genellikle ayakkabıcılıkta yüzlük olarak kullanılırlar. Küçükbaş hayvanlar dediğimiz, keçi, koyun, domuz gibi hayvanların derileri gevşek bir yapıda olduklarından astarlık olarak kullanılırlar. Sadece bir kısım keçi derileri bayan ayakkabılarında yüzlük olarak kullanılabilirler.

Deri sanayi dünya modasını takip eden bir sektör olduğundan sürekli yenilikler olsa da ayakkabıcılıkta kullanılan belli başlı deri tipleri şunlardır;

Vidala deri: Sığır, dana gibi büyükbaş hayvan derilerinden krom tabaklamayla elde edilmiş ayakkabı yüzlük derilerinin genel adıdır.

Anilin deri: Dana ve oğlak derilerinden elde edilen üzerinde çok fazla finisaj olmayan doğal görünümü bozulmamış yüksek kaliteli bir deri türüdür.

Glase deri: Ham keçi derilerinin krom tuzlarıyla sepilenmesinden elde edilen sırça tarafından finisaj görmüş yumuşak tutumlu ayakkabı yüzlük deridir.

Süet deri: Sığır, dana, malak derileriyle keçi ya da oğlak derilerinin krom tabaklamayla elde edilen, et tarafından finisaj görmüş, yumuşak tüylü ve kadife tutumlu, türlü renklerde boyası derinin içine iyice işlemiş mamul deridir.

Nubuk deri: Büyükbaş hayvan derilerinin krom tabaklanmasıyla elde edilmiş, dolap boyası ile boyanmış ve cildi hafif zımparalanmış deridir.

Vaketa deri: Büyükbaş hayvan derilerinin bitkisel tanenlerle tabaklanmasıyla elde edilmiş ayakkabı yüzlük deridir.

Rugan deri: Yoğun bir finisaj ve cila uygulaması ile elde edilen yüksek parlaklıkta ve ayna gibi düzgün yüzeye sahip deri türüdür.

Pull-Up deri: Tabaklamada kullanılan özel yağların etkisiyle, alttan çekildiğinde renk farklılığı efekti veren derilerdir.

Su geçirmez deri: Tabaklama sırasında veya finisajda özel kimyasallarla su iticilik özelliği kazandırılmış, özellikle kışlık ayakkabılarda kullanılan kalın derilerdir.

Mamul Derinin Kısımları

Derinin kalınlığı ve yapısal özellikleri hayvan vücudunun çeşitli bölgelerine göre değişmektedir. Bu nedenle derilerin farklı bölümleri farklı amaçlar için kullanılabilir. Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi derinin sırt bölgesine kropon bölge adı verilmektedir. Bu bölge derinin en kaliteli bölgesidir. Boyun ve etek kısımları bu bölgeye göre daha gevşek yapıdadır.

Derinin Özellikleri

Deriler konusun başlangıcında bu malzemenin ayakkabı yapımı için vazgeçilmez bir ürün olduğunu söylemiştik. Sentetik malzeme teknolojilerinin hızla geliştirildiği günümüzde bile deri bu üstünlüğünü korumaktadır.

Deriyi üstün kılan özellikler:

• Doğal oluşu
• Sağlıklı oluşu
• Dayanıklı oluşu
• Elastik oluşu (esneme ve istenen formu alıp koruyabilme yeteneği)
• Su geçirmezlik ve su emicilik özellikleri
• Su buharı geçirgenliği (nefes alabilirlik)
• Dikilebilirlik ve dikiş yırtılması dayanımı