Orta Çağ'da Haberleşme

29.11.2020 / Tarih / Eğitim

Orta Çağ’da düzenli haber yayını yapan ve gazete niteliğinde olan bir yayının Çin’de yapıldığını tarihsel belgelerden öğreniyoruz.

Dünyanın en eski gazetesinin M.S. 911. yıllarda Pekin kentinde kurulan ve günümüze kadar yıllardır yayımını sürdüren King Pao gazetesi olduğu eskiden beri savunulmaktadır. Aynı tarihlerde Avrupa kıtasında böyle bir yayın organından söz edilmemektedir.

Çin’de yayımlanan bu en eksi gazetenin geçirdiği aşamalar hakkında, Ensyclopaedia Britanica’da ilginç bilgiler vardır. Bu bilgilere göre, özel görevlilerce çıkarılan, bir nevi saray bildirisi olan bu ilk gazete, rapor anlamına gelen Pao adını taşıyordu.

İlk Çağ’da Yunan sitelerinde ve özellikle Roma İmparatorluğu döneminde yazılı haber bültenleri olmasına rağmen Orta Çağ Avrupa’sında yazılı haber yerine, çevresi sularla çevrili kentler ve şatolar arasında haber taşıyan sözlü haberciler vardır. Bu dönemde haber taşıma işi önceleri gezgin saz şairleri ve gezgin satıcılar tarafından yapılmaktadır. Bunlar öğrendikleri haberleri, hatta dedikoduları başka kentlere ve şatolara ulaştırmaktaydılar.

Artık büyük ve merkezi imparatorluklar yıkılmış, yerlerine küçük derebeylikler kurulmuştur. Orta Çağ’da devlet idaresinin temelleri, derebeylik sistemine dayanmaktaydılar. Hür düşüncenin yerini taassubun alması sonucu bazı okullar kapatılmış, okuma yazma bilenlerin sayısı azalmıştır. Yalnız halk değil, senyörler bile okuma yazma bilmekten yoksundur. Örneğin, Şarlken bile okuma yazmayı, imparator olduktan sonra sarayında çocuklar için açtırdığı okulda öğrenmiştir. Bu nedenle, İlk Çağ’da Yunanistan’da, özellikle Roma’da düzenli haber bültenleri mevcut olduğu hâlde, Orta Çağ’da düzenli ve yazılı haber bültenlerine pek rastlanmamaktadır.

Orta Çağ’da Haber Mektupları

İşte bu koşullar altında ilk haberleşme, haber mektupları ile başlamıştır. Batıda basın tarihinin gerçek başlangıcı XIII. yüzyılda Nouvelle A La Main (Elde dolaştırılan haber) denen, küçük haber mektuplarının ortaya çıkışıyla olmuştur. Artık Avrupa’da yaşayan insanlar olup bitenleri öğrenmek, fikir, sanat ve ticaret çevrelerinde geçen olayları haber almak ihtiyacını duymaya başlamışlardır. Bu arzu ve ihtiyaç, yeni bazı müesseselerin doğmasına olanak sağlamıştır. Haber mektupları da bunlardan biridir. Bu bakımdan haber mektupları gazetenin öncüleridir. Haber mektupları sosyal, siyasal, ticari ve ekonomik nedenlerle uyanan merakın etkisiyle doğmuş belgelerdir. O zaman bu mektuplar Venedik’te hükümetin emriyle yazılıyor, kopyaları memleketin çeşitli bölgelerine gönderiliyordu.

İlk haber mektuplarının ne zaman yazıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Ülkeler arası ticaret yapanlar, savaşlar hakkında bilgi almak isteyen devlet adamları, din ve sanat hareketlerini izleyen kilise görevlileriyle, aydınlar, haber mektuplarının doğmasında etkili olmuştur.

Gazetenin öncüleri sayılabilecek ilk örnek, elle yazılan haber mektuplarıdır. Politik, ticari bilgileri kapsayan bu mektuplar, Orta Çağ’ın sonlarına doğru, özellikle büyük ticari kuruluşların çeşitli dallarında çalışanlar arasında elden ele dolaşmıştır.

Haber mektuplarının XII. ve XIII. yüzyıllarda önemli bir ticaret ve kültür merkezi olan Venedik’te doğduğu, Müslüman ve Hıristiyan ordularının çarpıştığı İspanya’da rağbet gördüğü bilinmektedir. Ancak el yazması haber mektupları en çok Almanya ve İtalya’da önem kazanmıştır. Bu iki ülkede, asiller ve zenginler haber mektuplarına yüksek ücretler ödüyorlardı.

Bu haber mektuplarının örneklerinden biri, Kanuni Sultan Süleyman dönemindeki Osmanlı-Venedik Savaşları sırasında yazılan ve savaş haberlerini veren Venedik mektuplarıdır.(1536)

Haber mektuplarını hazırlayıp satanların özel habercileri, yazıcıları, dağıtıcıları vardı. Venedik’te özellikle Avvisi adı verilen haber mektupları bir ticaret konusu haline gelmişti.

1440 yıllarında matbaanın icadı, haber mektuplarının geniş ölçüde yayılmasına ve çoğalmasına olanak sağlamıştır. Bu nedenle XV. yüzyıldan sonra basılı haber mektupları ortaya çıkmıştır. Basma haber mektuplarıyla birlikte, resmi makamların bunları denetlemesi söz konusu olmuş, bu suretle ilk sansür diyebileceğimiz bir denetim ortaya çıkmıştır. Sansürün kolu el yazması haber mektuplarına yetişemediğinden bu tür mektuplar değer kazanıyor ve çok pahalı satılıyordu.

Basma haber mektupları çok ucuz satıldığı halde, yazılı haber mektuplarının satışı ile rekabet edemiyor ve onları ortadan kaldıramıyordu.

İtalya’da, özellikle Venedik’te Avvisi adı verilen haber mektuplarının alınıp satılması bir ticaret konusu haline gelmiştir. Avvisi’ler Gazzetta denen bakırdan, en küçük Venedik parası karşılığında satıldığından, sonraları haber toplayan ve bu haberleri yayan basın ürünlerine Gazete denmiştir. Basılı haber mektuplarının geliştirilmesi sonucu gazete doğmuştur. Ancak bu uzun bir evrimin sonucunda gerçekleşebilmiştir. Haber mektupları gelişigüzel zamanlarda yayımlandığı, her hangi bir düzene tabi olmadan yazıldığı, sadece basit haberler verdiği, bir yorumdan yoksun olduğu için bunları gazete olarak nitelendirmek mümkün değildir.

Haber Kitabı veya Haber Broşürleri

Öncü yayınların bir başka türü de baskı makinesinin icadından sonra ortaya çıkan haber kitabı veya haber broşürüdür. Haber broşürleri, ister politik, ister skandal, ister şaşırtıcı nitelikte bir konuyu içersin, genellikle bir tek olayı anlatan haber araçlarıdır. Bunun ilk örneği ise, İngiltere’de Richard Faukes tarafından dört yaprak halinde yayımlanan The True Encounter (gerçek savaş)’dir. Flodden savaşında görgü tanığı olarak bulunan Faukes, savaşta yararlık gösteren İngilizlerle ilgili konuları, savaşı izleyen 1513 yılında broşür halinde yayımlamıştır. Daha sonraları bu tür yayınlar çoğalmıştır.

Kaynak: MEGEP