Kültür Türleri

07.07.2023 / Kültür / Sanat / Eğitim

Kültürün; genel kültür, üst kültür veya alt kültür, maddî kültür ve manevî kültür, bireysel kültür, ulusal ve evrensel kültür gibi türleri vardır.

Kültür sınıflaması farklı ölçütlere göre yapılır. Kültürün yaygınlık derecesi, kültür öğelerinin birleşimi, kültürün oluşum biçimi, toplumların yaşam tarzları, dilleri, folklorları, bölgesel dağılımları, hatta bireylerin ekonomik durumları kültür sınıflandırmalarında etkili olur. Kültürleri; taşıyıcısına, egemenlik alanına, çıkış veya oluşum kaynaklarına, görünüş ve biçimine, kültürü belirleyen araca ve kullanım alanlarına göre ayrıma tabi tutabiliriz. Bu değişkenleri çoğaltmak, hatta kendi içinde sınıflandırmak mümkündür. Kültürün sınıflaması yapılırken çeşitli ölçütler esas alınır.

Bireysel Kültür ve Toplumsal Kültür

Kültür, bireysel ve toplumsal kültür olarak sınıflandırılabilir. Bireysel kültür, bireyin içine doğduğu genel kültürden aldığı somut ve soyut değerler bütünüdür. Toplumsal kültür veya genel kültür ise bir toplumu oluşturan bireylerin paylaştıkları duygu, düşünce, davranış ve inançlardan oluşan kalıplar, normlar ve değerlerin toplamıdır. Kısaca genel kültür bir toplumun topyekûn yaşam biçimidir. Kültür, toplumsal düzlemde bazen bilgi ve birikim şeklinde görülür. “Kültürlü adam” şeklindeki bir nitelendirme, bireysel kültür kavramını gündeme getirmiştir. Bireysel kültür bir tanımlamadan çok, bir nitelendirmedir. Bir yakıştırma ve kültüre bir sıfat eklemedir. Bireye, ait olduğu toplum tarafından kazandırılan bir kimliktir. Bireyin kimliği, toplumun kültürü vardır.

Millî (Ulusal) ve Evrensel Kültür

Kültür özü ve içeriği itibarîyle özeldir; bireye ve topluma hastır. Törenler, alışkanlıklar, mimarî ve sanat eserleri, barınma ve giyinme biçimleri toplumlara örgüdür. Zira kültürün temelinde toplumsal farklılıklar bulunmaktadır. Bu nedenle evrensel kültür nitelendirmesi her şeyden önce kültürün özüne ve tanımına aykırı düşmektedir. Kültürün önemli öğeleri olan giyinme, barınma, eğlenme, yas ve sevinç ritüellerinin tümü, topluma hastır ve bunların evrensel niteliği yoktur.

Evrensel kültür nitelemesi özellikle kendini merkezde ve dünyanın diğer toplumlarını ve kültürlerini daha aşağı bir konumda gören Batılı hâkim kültür tanımlamasıdır. Evrensel kültürden kastedilen Batılı ülkeler tarafından temsil edilen kültürdür ve bunun doğu toplumlarının kültürel kodlarıyla uyum içinde olmadığını söylemek gerekir. Evrensel kültür, bir çağa ve bir tarihsel döneme dünya ölçüsünde hâkim olan, diğer kültürlere baskın çıkan herhangi bir “çoğul kültür”dür. “Evrensel kültür” nitelemesi, Batı kültürünün egemen kültür anlayışının bir kültürel mirası olarak terminolojiye girmiştir.

Genel (Millî) Kültür

Genel kültür ayrımı, belli bir toplumda kültürün yaygınlık derecesine göre yapılır. Genel kültür, özel bir toplumun genel alışkanlıkları, değerleri, inançları, sanat ve mimarî şekilleri, kısaca somut ve soyut tüm değerlerini ifade eder. Her toplumun hem alt kültürü, hem de genel kültürü vardır. Tek tip kültürden oluşmuş toplumlara pek rastlanmaz. Bir toplumsal yapı ne kadar büyük olursa, genel kültürü oluşturan alt kültürdeki çeşitlilik o oranda fazla olur.

Bir milletin kültüründen söz edildiği zaman, burada söz konusu olan genel kültürdür. Bir ülkenin veya toplumun hâkim/genel inançları, değerleri, davranışları, törenleri, sosyal ilişkileri ve paylaşılan davranış kalıpları genel kültürü oluşturan unsurlardır. Buna göre genel kültür, bir toplumun veya ülkenin, tüm sosyal gruplarında ülke coğrafyasının her yerinde benimsenen, geçerli olan ve yaşanan kültürdür. Genel kültür, toplumu oluşturan alt kültürlerin uyumlu birleşimi sonucunda ortaya çıkan bir üst kültürdür. Bütün karmaşık toplumlarda, sayısız alt kültür var olmuştur. Alt kültürlerin oluşmasında bölgesel iç göçlerin veya uluslararası göçlerin etkisi büyüktür. Günümüzde sıklıkla göç olgusu yaşanmaktadır. Göçle birlikte insanlar, yaşam şekillerini de âdeta gittikleri yere götürürler.

Alt Kültür

Kültür, bireyler bazında farklılıklar gösterdiği gibi gruplar bazında da farklılıklar göstermektedir. Kültür içindeki bu farklılıklar alt kültür olarak adlandırılmaktadır. Kültür bir değerler sistemidir. Bir toplumun genel kültürü, üst bir sistem olarak, çok sayıda alt kültür veya alt sistemden oluşur. Bunlar alt kültür unsurlarıdır. Alt kültür, bir topluma hâkim olan genel kültür veya üst kültürden farklılık gösteren ve azınlık gruplarınca benimsenen kültürdür. Alt kültür, genel kültürden veya üst kültürden tam bir kopma şeklinde değil, farklılaşma şeklinde ortaya çıkar. Kültürün unsurları, birbirleriyle genel olarak uyumlu bir bütün oluşturur. Alt kültür ile genel kültür arasında her zaman uyum olmayabilir.

Göreli olarak küçük ve homojen kültürler dışında aynı genel kültürü oluşturan alt kültür unsurları arasında tam bir uyum söz konusu değildir. Genel kültürlerle bazı ortak yönlerinin yanında, önemli farklı yanları bulunan alt kültürler, genel kültürden kısmen farklı olabilirler. Alt kültürler, genel kültürün bazı hâkim değerlerini kapsar; fakat her alt kültürün kendisine özgü yaşam biçimi, değerleri ve normları vardır.

Alt kültür unsurları bir sistem bütünlüğü çerçevesinde genel kültürü veya millî kültürü oluşturur. Bir toplumun genel kültürü içerisinde alt kültür unsurları; inanç farklılıkları, adetleri, farklı etnik yapıları, çeşitli sosyo ekonomik tabakalaşmalar ve coğrafî bölge farklılaşmalarıdır. Alt kültür-genel kültür çelişkisinin fazlalığı, toplumsal tabakalaşmayı arttırdığı gibi toplumsal barışı bozan önemli bir faktördür.

Etnik gruplar: Ülke içinde bulunan birçok etnik grup, ait oldukları grubun özelliklerine göre benzer biçimlerde giyinir, sanatsal etkinliklerde bulunur, müzik dinler ya da üretiminde bulunur ve kendi dilindeki gazete ve dergileri okurlar. Bu nedenle bu gruplarda aynı türden yaygın davranış biçimleri ve satın alma davranışları görülür. Etnik gruplar, kendi kültürel tanımlamaları için geçmişten seçilmiş ortak gelenekleri kriter alan, genelde endogamik gruplardır.

Coğrafî alt kültürler: Ülkenin farklı bölgeleri, fiziksel ve sosyal çevre, o bölgede oluşan kültürü etkiler. Bu özellikleri nedeniyle aynı bölgede yaşayan farklı davranışlar sergiler. Bu da coğrafî grupların bir alt kültür olarak değerlendirilmesine olanak sağlar. Coğrafî alt kültürleri belirlemede iki tür yaklaşımdan söz edilebilir. Geo-demografik yaklaşımda, bir ülkede benzer demografik karakterlere sahip olan bölgeler alt kültür olarak tanımlanır. Çünkü her bir bölgenin kendine özgü değerleri vardır.

Maddî Kültür ve Manevî Kültür

Kültürün maddî ve manevî olmak üzere iki yönü vardır. Birincisi, insanın kendi eseri olan yapılar, teknikler, yollar, üretim ve ulaştırma vasıtaları gibi gözle görülür unsurlardan ibaret maddî kültür unsurlarıdır. İkincisi, bir milleti millet yapan ve onun öz şahsiyetini belirleyen örfler, adetler, kolektif davranışlar ve tutumlardan meydana gelen manevî kültür unsurlarıdır. Maddî kültür, toplumun yarar elde etmek amacıyla kullandığı her türlü araçlardan oluşur. Binalar, yollar, ulaşım araçları vb. maddî kültür unsurlarıdır. Manevî kültür ise toplumsal yaşayıştan kaynaklanan ortak duygu ve düşüncelerdir. Din, ahlâk, inançlar, töre, adet, örf, sanatlar vb. manevî kültür unsurlarıdır.

Maddî ve manevî kavramlarının yönlendirmesiyle denilebilir ki insanların fizyolojik ihtiyaçlarını karşılayan araçlar “maddî kültür” unsurlarını oluştururken, onların psikolojik veya manevî ihtiyaçlarını karşılayan kültür araçları, “manevî kültür” veya değerler kültürü unsurlarını oluşturur. Bir başka ayrıma göre insanın doğayla mücadelesi sonucunda ortaya çıkardığı fiziksel faktörler maddî kültür iken; inanç ve değerleri, manevî kültür unsurlarını oluşturur.

Karşı Kültür

Hâkim kültürün genel özelliklerini reddeden ve onunla açıkça çatışmaya giren toplumsal grupları nitelendiren kültüre “karşı kültür” denir. Hâkim kültüre “reddiye” ve onunla çatışma özelliği ile alt kültürden ayrılmaktadır. Bir toplumda hoşgörü sınırlarını aşan, toplum norm ve değerleri ile çatışan, sosyo-ekonomik ve politik düzenin karşısında olan, genel kültüre uyum göstermeyen ve yerine göre direnen kültüre “karşı kültür” denir.

Karşı kültürler, kimi alt kültürlerin genel kültüre karşı direnmelerinden, resmî veya gayri resmî olarak örgütlenmelerinden meydana gelir. Bu yüzden genel kültürle aralarındaki farklılığın fazla olduğu etnik dinî ve siyasî alt kültürlerin karşı kültür oluşturma ihtimali daha yüksektir. Karşı kültürün en önemli kaynağı, bazı alt kültür unsurlarıdır. Bir üst sosyal sistem olarak kendi içerisinde çok sayıda alt kültürlere sahip olan toplum yapısında, çeşitli etkilere bağlı olarak bazı alt kültürler, genel kültürle veya diğer alt kültürlere uyumsuzluk içerisine girerek, karşı kültüre dönüşebilirler.

Post Figüratif, Cofigüratif ve Prefigüratif Kültür

Bu kültür ayırımı, öğrenme zamanına göre yapılmıştır. Post figüratif kültür, sonradan öğrenilen kültürdür. Yani insanların atalarından öğrendiği kültürdür. Toplum üyeleri bu kültürü genellikle yavaş yavaş öğrenir. Daha çok ilkel toplumlarda geçerli olan bir kültürdür. Cofigüratif kültür (eşzamanlı oluşan kültür), bireylerin çağdaşları ile birlikte öğrendikleri kültürdür. Toplu yaşamda insanların birlikte olmaları sonucu öğrenilen kültür biçimidir. Prefigüratif kültür, yaşlıların gençlerden öğrendiği kültürdür. Yaşlıların, gençlerin yarattığı kültürel değerleri benimsemesi yani yeni ve eski kültürün birleşmesidir.