Devlet Bütçesi Nedir?

02.04.2020 / Ekonomi / Genel

Toplumsal gereksinimleri karşılamak için devlet, ekonomik yaşam içerisinde müdahalede bulunarak kamusal hizmetleri yerine getirir.

Kamusal gereksinmelerin fazlalığı ve kaynak ayırma gerekliliği devletlerin bir bütçe oluşturmasını zorunlu kılmıştır. Sonuç olarak kamu gelirleri ve giderlerini görmemizi sağlayan yazılı bir belge olarak bütçe oluşturulmuştur. Devlet bütçesi bir mali yıl için hazırlanır. Kamu gelir ve giderlerinden oluşur. Muhasebesel denklik esastır.

Devlet bütçesi konusuna girerken öncelikle kamusal hizmetleri tanımlayacak olursak;  devlet, özel veya tüzel kişiler tarafından kamu hizmeti amacıyla, kamu hizmeti kanunları etrafında halk için yerine getirilen hizmettir. Kamu hizmetlerinde siyasal süreç etkilidir.

Kamusal Hizmetler 3 şekilde incelenir

1. Ürün, kaynak ve varlıkların bir araya geldiği piyasa mekanizması tüm kamusal ihtiyaçları karşılama konusunda yetersiz kaldığından kamusal destek zorunlu hale gelmiştir.

Kamusal Mal ve Hizmetler

• Tam Kamusal Mal ve Hizmetler: Tamamen kamu tarafından sunulan hizmetlerdir. Faydaları bölünemez. Giderleri genel bütçeden karşılanır. Pazarlanamazlar. Herkese eşit olarak verilen hizmetlerdir. Bu nedenle rekabet durumu da yoktur. Örnek olarak savunma hizmetleri verilebilir.
• Yarı Kamusal Mal ve Hizmetler: Devlet tarafından alınan bir kararla pazarlanan, faydaları bölünebilen, satışı yapılabilen mal ve hizmetlerdir. Yarı kamusal mal ve hizmetlerde sosyal fayda vardır. Pazarlanamaz ve özel sektörün inisiyatifine bırakılamaz. Eğitim, sağlık hizmetleri örnek verilebilir. Sosyal faydayı tanımlarsak; toplumun yararına olan her faaliyet sosyal fayda getirir. Örnek, eğitim gören her bireyin toplumsal fayda ve gelişime katkı sağlaması gibi.
• Özel Mal ve Hizmetler: Tüketici arz ve talebine göre belirlenen, tamamen kar amacı güdülen, pazarlanan mal ve hizmetlerdir. Karar mekanizması piyasadır.

2. Kamu hizmetinin devlet fonksiyonuna denk düşmesi ve bunun sonucunda tüm etkinliklerin kamu hizmeti sayılması gerektiği görüşüdür.

Bu görüşe göre devletin kamu hizmeti özelliği taşımayan bir faaliyeti olamaz.

3. Devletin Yarattığı Fonksiyonlar Olarak Kamu Hizmeti

Kamu hizmetini devletin iradesinin dışında algılar. Temel esas, yönetenlerin görüşü alındıktan sonra bir hizmetin kamu hizmeti olup olmadığına karar verilmesidir.

Bütçede 4T unsuru vardır.

• Tahmin: Bütçe gider tahminlerinin azami bir sınırı vardır. Giderleri sadece bütçede belirtilen alana harcanabilir ve belirlenmiş olan kaynaktan gelir toplanır.
• Tahdit: Bütçe senelik öngörüleri gösterir.
• Tasdik: Bütçe gelirlerinin edinilmesi ve giderlerin yapılmasına önceden onay verir.
• Tevzin: Klasik maliye anlayışında devlet 50 TL gider yapmışsa 50 TL vergi toplar. Mali denklik esastır.

Çağdaş Maliye anlayışında muhasebesel denklik esastır. Devlet 50 TL gider yapıp 30 TL vergi toplamışsa 20 TL borçlanabilir. Mali denge ile beraber ekonomik denge de dikkate alınır.

BÜTÇELEME YÖNTEMLERİ

Torba Bütçeleme: Bütçeleme yöntemleri arasında lump-sum diye geçer. Hazırlaması zaman almaz ve maliyeti düşüktür. Fakat giderlerin nereye yapıldığı bilinemeyeceğinden yolsuzlukların ortaya çıkmasına sebep olabilir. Denetlemesi çok zordur.

Ödenekler büyük kapsamlı sınıflandırılır ve ayrıntı olarak tahsis edileceği bakanlığa göre belirlenir. Bakanlığın harcamaları nereye yapacağı konusunda bir sınırlandırma yoktur. Yönetimin müdahalesi olmaz. Bütçe hazırlanırken geniş çerçeveli konular üzerinde yoğunlaşıldığından ayrıntılara girilmez. Kurumların ve hizmetlerin öncelik sıralaması belirlenemez. Kurumlar için bir öncelik sıralaması da yoktur.

Klasik Bütçe: Kamu harcamalarında israfı önlemek ve denetleyici olması bakımından bütçe girdileri denetlenmelidir. Bir sene sonra alınacak olan kamu girdilerinin listesi yapılır. Kaynak kullanım sürecinin ilk basamağıdır.

Kurumun ne iş yaptığından ziyade devletin teşkilat yapısı baz alınır.

Harcamalar:

• Personel giderleri
• Mal ve hizmet giderleri
• Demirbaş alım giderleri

Dezavantajları:

Girdi ve girdilerin satın alınmasına odaklı bir bütçedir fakat maliyet değişimleri dikkate alınmaz. Kamu hizmetleri gerçekleştirilirken sadece ödenek istenir daha az maliyetli olanı nedir araştırılmaz.

Performans Bütçe: Kamu kurumlarının amaçları doğrultusunda girdilerin tahsisi ve kullanılmasını sağlayan, istenen esas hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığını değerlendiren, sonuçları raporlayan bütçe sistemidir.

3 basamağı vardır.

• Sınıflama: Bütçe işlevlerine göre sınıflandırılır.
• Ölçüm: Girdilerin maliyetleri toplanır. Kaynak kullanımındaki etkinliği araştırılır ve ölçülür. Bu ölçümlerle kurumların kaynakları ne ölçüde etkin kullanabildikleri izlenir.  
• Raporlama: Bütçe uygulama sonuçları görülür ve ertesi yılın bütçe planlaması yeniden gözden geçirilmiş olur.

Performans Bütçe

Her bir faaliyetin maliyetini ve faydasını analiz eder. Devlet daha etkin çalışır.

Program Bütçe

Yatırım projelerini etkinlik bakımından değerlendirip topluma en azami faydayı sağlayan hizmetlerin seçiminde yararlanılan bir tekniktir.

Aynı kuruluşların işlevlerine yönelik hazırlanır. Devletin sürdürdüğü fonksiyonlar belirlenir ve bütçede program sınıflandırılması yapılır. Çeşitli seçenekler arasında tercih yapıldığı için verimlilik fazladır fakat bu bütçe hazırlanırken siyasi tercihler göz ardı edilmiştir.

Planlama-Programlama-Bütçeleme Sistemi

Program seçenekleri arasında en uygun olanı tercih edilerek hizmet ve kaynak edinimi arasındaki ilişki değerlendirilir ve ödeneklerin hizmetleri finanse etmesi sağlanır.

• Planlama: Maliyet tahmini yapıldıktan sonra amaçlar belirlenir.
• Programlama: Belirlenen hedeflere ulaşmak için gerekli işlemler belirlenir.
• Bütçeleme: Kaynak tahsisinin belirlenmesi.

Sistem Analizi

Fayda-maliyet analizi ile yöneticilere en uygun seçeneği görme avantajı sağlar.

Devletin ne amaçla ne kadar harcama yaptığı görülür. Şeffaftır. Savurganlığın önüne geçer. Pahalı bir bütçeleme sistemidir. Seçenekler arasında geniş bir tercih şansı yoktur.

Sıfır Tabanlı Bütçeleme Sistemi

İhtiyaç hissedilmeyen kamusal harcamaların kaldırılmasıdır. Uzun dönemli planlama öngörülür. Senelere yayılan kamu yatırımlarını ve bütçenin siyasal-sosyal işlevlerini göz ardı eder.

Stratejik Planlamaya Dayalı Performans Esaslı Bütçeleme Sistemi

2000’li yıllarda uygulamaya konan 3 esas üzerinde kurulu bütçeleme sistemidir.

• Stratejik Planlama: Kurumların ileriye yönelik vizyonlarını değerlendirip, kuruluşun orta ve uzun süreli amaçlarını belirler.
• Performans Programı: Bu amaçlar doğrultusunda kurumun bir mali yıldaki performans hedef seviyeleri, bu hedeflere ulaşmak için belirlenen projeler ile kuruluşun bütçesine dayanarak oluşturulan belgedir.
• Faaliyet Raporu: Performans programına göre kuruluşun faaliyet neticelerini, hedeflerin tutmaması ve bunların sebeplerini ortaya koyan raporlardır.

Verimlilik, üretkenlik ve mali disiplini hedefler. Sonuçları raporlayarak hesap verme sorumluluğunu artırır. Kamu yöneticisinin hedefe ne kadar ulaştığını araştırır. Bütçedeki bilgileri yorumlama konusunda özel bir uzmanlık gerektirmektedir. Analitik bütçe sınıflandırması tamamlayıcı olarak sonuca ulaşılmasını kolaylaştırır.

Dünyadaki ilk yazılı bütçe metni Magna Carta Libertatum’dur.(1215)