20. YY Başlarında Dünya

13.07.2020 / Tarih / Eğitim

1905 yılında Japonya’ya yenilen Rusya ekonomik krizlere girmiş, bu krizden kurtulmak için de İtilaf devletlerinin yanında yer almıştır.

ABD’nin I. Dünya Savaşı’nda etkili olup savaşın süresini kısaltmasına rağmen kazançlı olmaması, Monreo Doktrini ile ilgilidir. ABD, kendi kıtasında yalnız kalıp başka ülkelere müdahale etmek istemiyordu. Bu yüzden savaş bitince hemen kıtasına geri döndü.

1904-05 yılları arasında yapılan savaş sonucunda Japonya’ya yenilen Rusya, savaşı kaybedince tazminat ödemek zorunda kaldı. Bu tazminatı ödemek için de halka vergi yükler. Ayaklanan halk partiler kurmaya başlandı. 1905 yılında Rusya Müslümanları I. Kongresi yapıldı. Bu oluşumlar sonucunda Rusya da Duma denilen meclisini kurdu. Bu meclise Müslüman Birliği Partisi’nden Zeki Velidi Togan katılmıştır.

1914 yılında İtilaf devletlerine katılan Rusya,  I. Dünya Savaşı sırasında krizde olduğu için bu devletlerden destek istedi. İtilaf devletleri de Çanakkale Boğazı’ndan ve Irak’tan yardım göndermeye çalışsa da Türkiye bu yardımları engelledi.

Yardım alamayan Rusya’da kadın işçiler maaş zamları geri çekilince ayaklandı. Bu ayaklanmaya erkek işçiler de destek verince Bolşevik İhtilali 1917 yılında ortaya çıktı. Bu ihtilal sonrasında, sürgün de bulunan Lenin, halkı yanına alarak hükümeti Ekim Devrimi ile devirdi. Ardından Lenin, Sovyet Rusya’yı kurdu. 1918 yılında Brest Litovsk Antlaşması ile Rusya savaştan çekildiğini duydurdu.

Lenin yanlıları Kızıl orduyu kurdu ve Çar II. Nikolay yanlıları da Beyaz orduyu kurdu. Bu iki ordu 3 yıl boyunca savaştı. 13 milyon kişi bu savaşta öldü.

Vilademir İlyiç Lenin, halkın perişan olduğunu görünce Novaya Ekonomiçeskaya Politika (NEP) yani Yeni Ekonomi Politikası’nı yayınladı. Bu politika çerçevesinde köylülere büyük topraklar verildi. Ayrıca küçük işletmeler kamulaştırılmayacak ve ticari işletmeler de Nepman adı verilen iş adamlarına bırakıldı. Bankacılık sistemleri düzenlendi. 1923 yılında SSCB kuruldu.

1924 yılında Lenin öldü. Yerine Stalin geldi. Stalin, muhalifleri etkisi altına aldı ve onları kıpırdayamaz hale getirdi. Kızıl orduyu güçlendirdi ve ağır sanayiye yatırım yaptı. Bu yatırımlar yaparken “az ye çok çalış” prensibini ortaya koymuştur. Ayrıca Lenin zamanında dağıtılan toprakları da geri aldı. Bu sefer de devlet ile köylüler savaştı ve yaklaşık 4 milyon kişi de bu savaşta hayatını kaybetti.

Stalin, köylülerin elinden aldığı çiftlikler ile Kolhoz adı verilen büyük çiftlikler kurdu. Bu politikaya da Kolektifleştirme Politikası adı verildi.

Rusya’nın Orta Asya’nın İstilası

Rusya içerisinde yaşayan Müslümanlara, Lenin’in yanında olmaları şartı ile özgürlük tanınacağı vaadi verildi. Camiler açılacak ve daha rahat yaşayacakları söylendi. Bu vaatleri duyan Müslümanlar, Bolşevik İhtilali’nde Lenin ile birlikte hareket etti. Ama Lenin o beklentileri gerçekleştirmedi.

1916-18 yılları arasında Rusya içerisinde yer alan Hokah kentini işgal etti. Burada yer alan Müslümanlara baskı uyguladı. Var olan camileri yaktı. Müslümanları bölgeden uzaklaştırmaya başladı. Bu gelişmelerin sonrasında Korbaşı Ergaş önderliğinde Rusya’ya karşı Basmacı Hareketi başlıyor. Daha önce de Çeçen Müslümanlar, Şeyh Şamil önderliğinde Rusya’ya karşı ayaklanmış ve bu ayaklanmaya da Gazavat adı verilmişti. Rusya ise bu ayaklanmaya Müridizm adını verdi. Bu Rusya’ya karşı yapılan ilk ayaklanma oldu.

Basmacı Hareketi’nin başına da Azerilerin korbaşısı olarak Enver Paşa geçmiştir. Bu hareketlenme ile Rusya’ya büyük zaiyat verilse de Enver Paşa şehit düşmüştür. Enver Paşa’nın şehit edilmesinden sonra geriye kalan Kırgız korbaşısı, Türkmen korbaşısı, Özbek korbaşısı ve Kazak korbaşısı, liderlik savaşı verdi. Bu gelişme Rusya’nın işine geldi. 1936 yılına kadar Rusya, bu savaşı izledi ve en sonunda Basmaca Hareketi’ni bitirdi. Ardından Türkistan’ı Rusya’ya bağladı ve Türkistan kelimesi yasaklandı. Camiler kapatıldı, Kuranı Kerim kursları kapatıldı ve ezan okunması yasaklandı. Çocukların Hristiyan okullarında okutulması ve Rusça öğrenmeleri şartı getirildi.

Cumhuriyet rejimi ile kurulan ilk Türk devleti Mehmet Emin Resulzade tarafından 1918 yılında kurulan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’dir. Azerbaycan’ı tanıyan ilk devlet ise Osmanlı Devleti’dir.

Orta Doğu’da Manda Yönetimleri

Orta Asya’da Şam, Mekke ve Medine gibi dinlerin ortak merkezleri vardı. Ayrıca Dünya petrol rezervlerinin %80’lik kısmı yer alıyor olması mandacılığın artmasının temel sebepleri arasında yer aldı.

Abdülaziz İbni Suud, kendisini halife olarak ilan eden Şerif Hüseyin’e savaş ilan etti ve bu savaşı kazandı. Ardından Suud ailesi Arabistan devletinin başına geldi. Bölgeye gelen ABD petrol şirketi ARAMCO, 1936 yılında bölgede petrol aramalarına başladı. Petrolü bulunca da Suudi Arabistan ile antlaşma yapılıyor. Bulduğu petrolün bir kısmını ya da parasının bir kısmını alan şirket sayesinde günümüzde halen ABD ile Suudi Arabistan arasında ilişkiler siyasi anlamda devam etmektedir.

1882 tarihinde Mısır, İngilizler tarafından işgal edilmişti. Türklerin milli mücadelelerini örnek alarak bölgeden İngilizleri kovdular.

Orta Asya’da Büyük İsrail Devleti’ni kurmak için ilk adımı 1917 yılında İngiliz Dışişleri Başkanı Arthur Balfour atmıştır. Balfour Deklarasyonu’nu yayınladı. Bu deklarasyon ile bölgeye Yahudi göçü başladı. Ardından bölgede Yahudi-Arap çatışmaları hız kazandı.

Iraklı milliyetçilerin Şerif Hüseyin’in oğlu olan Irak Kralı Faysal’ı istememesi üzerine iç savaş çıktı ve bölgeden İngiltere, 1939 yılında çekilmek zorunda kaldı.

İngiltere, Orta Asya’da Arabistan, Irak, Ürdün, Filistin ve Suriye’de mandacılığını yaymıştır. Zamanla her birinden ayrılmak zorunda kaldı.

Fransa, Şam merkezli kurulan Suriye’ye hâkim oldu. Sınırları içerisinde bulunan Lübnan ayrıldı ve kendi devletini oluşturdu. 1939 yılında Suriye, Fransa’ya karşı bağımsızlık kazandı. Lübnan’da yaptığı mücadeleler sonrasında Fransa’ya karşı bağımsızlığını kazandı.

1850 yıllarında başa gelen İmparator Mutsuhito, Japonya’yı hem güçlü bir ordu hem de zengin bir halk oluşturmak için çalışmalara başladı. Mutsuhito tarafından yapılan aydınlanma çağı yani Meijii restorasyonunda;

• Güçlü ordu kurmak için batının tekniklerinden yararlandı. Batı’dan subaylar getirttirdi ve silahlar alındı.
• Almanya’dan (Prusya) anayasa örneği aldı.
• İlköğretimi zorunlu kıldı.
• İlk defa gazete çıkardı.
• Çağdaş bir bankacılık sistemi kurdu.
• Miladi takvime geçti.
• Başkent Tokyo’ya taşındı.
• Ağır sanayiye yatırımlar yapıldı.
• Kılık kıyafet inkılabı yapıldı.
• Şogunluklara son verildi.
• Merkezi hükümet kuruldu.

Mutsuhito, yaptığı restorasonlarda alfabeyi değiştirmemiştir.

1929 Dünya Ekonomik Krizi (Kara Perşembe)

Ayrıca Bakınız: 1929 Dünya Ekonomik Buhranı

I. Dünya Savaşı sonunda insanların alım güçleri arttı ve bankalardan kredi çekmelere yönelme oldu. Bankalar arasında sistem olmadığı için de kişiler birden fazla bankadan kredi çekebilir duruma geldi. 1920’li yılların başlarında insanlar kendilerini zengin hissetti ve bu döneme ekonomi de “Kükreyen Yirmiler” adı verilmiştir.

Dünya Ekonomik Krizi’nde en az Sovyet Rusya etkilendi çünkü özel sektör yoktu. 1929 yılında kara Perşembe yaşanmış oldu.

Krizin Nedenleri

• Kükreyen yirmiler hadisesi meydana geldi.
• Poundun aşırı değer kazanması. Ardından ithalatlarına azaldı.
• Almanya karşılıksız para bastı. Paranın değeri azalınca insanlar sobada yakıt olarak kullanmıştır.
• Başkan Hoover’ın (ABD) önlem almaması
• Bankacılık sisteminin kötü olması
• ABD ekonomisinin 200 holding tarafından yönetilmesi

Krizin Sonuçları

• 50 milyon insan işsiz kaldı.
• Madencilik ve inşaat faaliyetleri durdu.
• Zenginler birden fakirleşince psikoloji bilimi önem kazandı.
• Binlerce banka ve şirket iflas etti.
• Ticaret hacmi Dünya genelinde daraldı.
• ABD’de Hoover’a tepkilerden dolayı yönetim değişti. Roosevelt dönemi başladı. Roosevelt, New Deal yani Yeni Antlaşma adında bir politika yayınladı.
• İnsanlar takas yolu ile ticaret yapmaya başladı.

Krizin Türkiye’ye Etkileri ve Alınan Önlemler

• 1927 yılında yayınlanan Teşvik-i Sanayi Kanunu uygulanamaz haline geldi.
• 1929 yılında borçlar ödenemeyecek duruma gelince Fransa ile tekrar masaya oturuldu.
• 1930 yılından sonra ekonomi de devletçilik politikasına geçildi.
• Türk parasının değerini korumak için merkez bankası kuruldu.
• Kazım Özalp tarafından Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti kuruldu.
• Ticarette Kliring Sistemi kullanıldı. Bu sistemde ürün satılan ülkeden ürün alındı.
• Yerli malı haftası kutlanmaya başlandı.
• İthalata ek gümrük vergisi getirildi.
• I. Beş Yıllık Kalkınma Planı hazırlandı.

Dünya Barışını Koruma Çabaları (1918 – 1939)

ABD başkanı Wilson, yayınladığı ilkeler ile devletlerin kendi aralarındaki sorunları çözebilmeleri için uluslararası bir teşkilatın kurulması gerektiğini söylemişti. Bunun ardından Paris Barış Konferansı’nda alınan karar doğrultusunda Cenevre de Milletler Cemiyeti kuruldu. ABD, izlediği politika gereği üye olmadı. Milletler Cemiyeti, II. Dünya Savaşı’nın çıkması ile önemini yitirdi.

I. Dünya Savaşı’nda kaybeden ülke olan Almanya’da ekonomik krizin büyüdü. Fransa’da Almanya’nın bu krizden dolayı bir yerlere saldıracağını düşünüyordu. Bu iki devlet önderliğinde 1925 tarihinde Locarna Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile Almanya, Fransa’ya saldırmayacağı garantisini verdi. Almanya, Milletler Cemiyetine katıldı ve uluslararası iş birliğine dâhil oldu.

ABD ve Fransa’nın öncülüğünde kurulan Brillant Kellog Paktı ile dünya genelinde savunmaya dayanmayan savaş yasaklandı. Bu pakta Türkiye de dâhil olmak üzere birçok ülke üye oldu.

Polonya, Çekoslovakya ve Yugoslavya gibi küçük devletlerin oluşturduğu Küçük Antant ile üye devletler kendi aralarında savaşmama kararı aldı.

İki Savaş Arası Dünya’da Yaşanan Diğer Gelişmeler (1918 – 1939)

• Petrol ve elektrik evlere girdi. Elektrikli ev aletleri üretilmeye başlandı.
• Sesli sinema çekilmeye başlandı.
• İlk organ nakli yapıldı.
• Alexander Fleming, penisilini buldu.
• BCG (Verem) aşısı bulundu.
• C vitamini bulundu.
• DDT adı verilen böcek ilacı üretildi.
• Bauhouse adı verilen mimari tarz ortaya çıktı.
• Gökdelenler yapılmaya başlandı.
• John Steinbeck, “Gazap Üzümleri” kitabı ile ünlendi
• “Şarlo” karakteri ile Charlie Chaplin, “Modern Zamanlar” filmini çekti.
• Fenomonoloji ve Varoluşçuluk akımları başladı.
• Pablo Picasso, “Guernica” adında tablosunu yaptı. Tabloyu kimin yaptığını soran Alman generale “siz yaptınız” cevabını vermiştir. Çünkü bu tabloyu yapan Picasso, Almanların Guernica kasabasını bombalamasından esinlenmiştir.
• İnsülin ayrıştırması başarılı olmuştur.
• “Konuşan Basın” yani radyo önemli bir iletişim aracı haline geldi.
• Elektron mikroskobu bulundu.
• Albert Einstein, izafiyet teorisini ortaya koydu.